Atatürk Üniversitesi Tarih Kısmı öğretim üyesi Doç. Dr. Savaş Eğilmez, Erzurum’da 1950’li yıllara kadar bulunan 20 kilometrekare alandaki gölün, ‘hastalık saçıyor’ diye kurutulduğunu belirterek, bugünlerde yağmur ve eriyen kar sularının süreksiz olarak doldurduğu Erzurum Ovası’nın o günleri hatırlattığını anlattı. Deniz düzeyinden 1950 metre yükseklikteki yerleşim alanıyla Türkiye’nin çatısı pozisyonundaki Erzurum’da, 19’dan fazla köyün toprağını kapsayan gölün varlığının kentin Palandöken Dağı eteklerine kurulmasında tesirli olduğu belirtildi. Tarihçilere nazaran, gölün bölge halkına büyük gelir getirmesinin yanında bir kuş cennetine dönüştüğünü söz eden Doç. Dr. Eğilmez, “Erzurum etrafında bulunan su birikintileri, küçük göller, pınarlar ve geçmişte mevcut olan sazlık alanlar, bölgenin tarihi açısından çok kıymetli bir yer meblağ. Bilhassa içerisinde göl olarak isimlendirebileceğimiz su yapısıyla Erzurum sazlıkları, yaklaşık 1500 yıl boyunca bölgenin toplumsal, ekonomik ve kültürel yapısı üzerinde çok değerli bir rol oynamıştır. Kelam konusu sazlık alan kent merkezinin çok yakınında bulunan bir mevkidir. ‘Erzurum Ovası’ diye isimlendirilen alanda yer alan sazlıklar, Fırat (Karasu) Irmağı’nın kaynağa yakın bir yerinden başlayarak Ilıca’ya kadar devam etmekteydi. Sazlıklar, 20 kilometreden fazla uzunlukta olup çoklukla bataklık oluşturmayan ve içerisinde bulunan yüzlerce çeşit kuşla bir tabiat harikasıymış” diye konuştu.
Suyu açılan kanallarla boşalttılar
Erzurum sazlıklarının tarihinin eskiye dayandığını kaydeden Eğilmez, 7’nci ve 9’uncu yüzyıllar ortasında yazıldığı kabul edilen, Ermeni muharrir Horenli Moses’in (Moses Khorenatsi) ‘Ermeni Tarihi’ isimli yapıtında yer verilen Erzurum sazlıklarının, 1950 yılına kadar varlığını sürdürdüğünü tabir etti. 1950’de gölün hastalık saçtığı tarafındaki savlarla, kanal açma ve sazlık yerindeki suları bu kanallar vasıtasıyla ovadan çekerek kurutma operasyonunun başlatıldığını belirten Eğilmez şunları söyledi:
“Muhtelif müdahalelere karşın yok olmayan sazlık, bu tarihten sonra lakin suların çoğaldığı bahar aylarında küçük bir göl halinde ortaya çıkıp yaz aylarında tekrar kaybolduğu bildirildi. Doğu Roma İmparatoru 2’nci Theodosius vakti olaylarını anlatan Moses, imparatorun Erzurum’da bir kale yaptırarak burayı müstahkem bir hudut kenti haline getirdiğinden bahsederken, bölgedeki sazlık ve göl hakkında da çok kıymetli bilgiler verir. Bu tarihi kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla Erzurum ovasındaki sazlık, en az 1500 yıllık bir yazılı geçmişe sahiptir. Arazinin sazlık alanlarının yanı sıra çayırlık otlakları da vardır. Yakın vakte kadar Erzurum halkı buradaki kuşların hem kendisinden hem de yumurtalarından yararlanıyordu. Dünyaca ünlü Türk seyyahı Evliya Çelebi de kenti tanıttığı kısımda Fırat Irmağı’na ve buradaki sazlıklarla kuşlara da işaret etmekteydi. Erzurum’u ziyaret eden gezginlerden William John Hamilton, 1836 yılının Mayıs ayında buraya gelmiş, bu arazinin yerinin epey sulu olduğunu, burada yeşil ve çayırlar bulunduğunu ve hatta buranın göl üzere olduğunu not etmiştir. Sir Robert Curzon İngiltere’yi temsilen Osmanlı-İran hudut görüşmelerine katılmak üzere Erzurum’a gelmiş ve bir süre burada kalmıştı. Bu mühlet içerisinde, ovadaki sazlığı şahsen gözlemlemiştir. Curzon, Erzurum sazlığında 172 adet kuş tespit edip, kayıtlara geçirmiştir. Yapılan son çalışmalarla günümüzde bu sayı 312’ye ulaşmıştır. 1869 yılında Erzurum’a gelen Fransız tabiat bilimci Theophile Deyrolle, Tortum’a giderken 1,5 saat sonra tekrar bu sazlıktan geçtiğini kaydediyor. 1890 yılında Erzurum’dan Trabzon’a giden Alman asıllı muharrir E. Naumann da sazlıktan bahsederken, buradaki binlerce kuşun Erzurum açsından çok değerli olduğunu yazmıştır. Erzurum’a iki kere gelen H.F.B. Lynch ise sazlıkların bölge açısından değerini vurgulayarak ve sazlıklarda bulunan binlerce kuş yumurtasına dikkat çekmiştir. 1900 yılına ilişkin Erzurum yıllığında da sazlıklara değinilerek, halk açısından tabir ettiği ekonomik değer vurgulanır.”
‘Bölge iktisadı için çok değerli bir yer tutuyordu’
Erzurumlu tarihçi Abdurrahim Şerif Beygu’nun, Erzurum sazlıkları ve göl hakkında pahalı bilgiler verdiğini hatırlatan Doç. Dr. Eğilmez, “Beygu özetle şunları aktarır, ‘Baharda Erzurum Ovası’nda bir saatten fazla genişlikte kurşun renginde uzun bir göl oluşur. Mayısın nihayetine yanlışsız yavaş yavaş yatağına çekilir ve sudan kurtulan arazi de kamışlık ve bataklık halinde kalır. Bu vakitte sıcak memleketlerden çeşidi yüzü savuşan kuşlar, suyun kenarındaki geniş sazlıklara akın ederler. Karasu’da çokça kızılkanat ve sazan balığı vardır. Haziran ve temmuz aylarında Erzurum Ovası’nın görünüşü çok hoştur. Ova yemyeşildir. 19’dan fazla köyün toprağını kapsayan Erzurum sazlıkları ve burada mevsimsel olarak ortaya çıkan göl, bölge iktisadı için çok kıymetli bir yer tutuyordu. Bölgede bulunan balık, kuş, kuş yumurtaları, etrafta yetişen meyveler ve başlı başına sazlıkta yetişen kamış ve ondan üretilen kilim, örtü, kalem üzere eserler Erzurum halkı için çok değerli ve hayati eserlerdi. Bu durum bölgedeki hayvancığın devamı için de çok önemliydi” dedi.
