Nereden çıktı bu enflasyon? Bazılarının dediği üzere son yılların ve Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin bir sonucu mu? Yoksa iktidarın dediği üzere gerçek sorumlu zincir marketler ve dünyada fiyatlar artışları mı? Yoksa sorun çok daha derinde mi?
AKP 2002’de iktidara geldiğinde, 2001 Krizi’nde uygulamaya konan IMF programı ve bu ortada olumlu global konjonktürün tesiriyle enflasyonda düşüş trendini hazır bulmuştu. O yıllarda enflasyon zati tek haneye gerçek geriliyordu.
Bununla birlikte daha iktidarının birinci yıllarından itibaren AKP, enflasyonla uğraşın temel bileşeni olan Merkez Bankası’nın bağımsızlığından rahatsızlık duydu. Erdoğan ve AKP idaresi bağımsız karar alabilen kurumlardan hiçbir vakit hoşlanmadı ve gücü konsolide etme fırsatı yakaladıkça bu kurumları büsbütün denetim altına almayı hedefledi. Merkez Bankası idaresini adım adım değiştirmekte daha birinci günlerden kararlıydı. Durmuş Yılmaz, Fazilet Başçı, İbrahim Turhan, AKP’nin banka idaresine atadığı isimlerdi. Hatta Merkez Bankası’nın o devirdeki lideri Süreyya Serdengeçti bir biçimde misyondan alınmak istenmiş lakin piyasaları ürkütmeme niyeti buna mani olmuştu.
Bu periyotta aslında gerileme eğiliminde olan enflasyon bir mühlet sonra tek haneye, yani yüzde 10’un altına indi. Artık sırada tek haneden daha düşük düzeylere, yüzde 5 ve altına geriletmek ve bu düzeylerde istikrar sağlamak gayesi vardı. Bu, yüzde 10’un altına indirmekten daha zordu. Buna Merkez Bankası’nın para siyasetinin yanı sıra maliye siyasetlerinin da dayanak vermesi, üretime ve verimliliğe uzanan geniş bir çerçevede kapsamlı ve dengeli adımlar atılması, yapısal ıslahatların uygulamaya konması gerekiyordu. AKP iktidarının bu türlü bir amacı hiç olmamıştı.
Bu başlangıçta büyük bir sorun yaratmadı. Zira elverişli dünya konjonktürünün tesiriyle Türkiye’ye önemli ölçüde sıcak para girişi oluyor; bu da doların düşmesini sağlıyordu. AB’ye tam üyelik vizyonu da Türkiye’ye sıcak para akışının nedenleri ortasındaydı.
Bu devirde yapılan değerli bir siyaset kusuru, iktisatta bugüne dek uzanan kırılganlığın başlangıcı oldu: 2008 global finansal krizi sonrasında dünyada uygulanan siyasetlerin da tesiriyle özel bölümün döviz borcu katlanarak arttı. Bu periyotta uygun önlemler alınarak daha denetimli ve katma paha odaklı bir borçlanma siyaseti izlenmesi mümkünken döviz geliri olmayan firmaların bile dolar-euro’yla borçlanabildiği bir devir yaşandı.
Durmuş Yılmaz idaresindeki Merkez Bankası bu devirde iktidara kimi ihtarlar yaptı ancak bunlar cılız ve genelde kapalı kapılar gerisinde kaldı.
Özetle 2001’de uygulamaya konan IMF programının kapsamlı ve güçlü bir siyaset seti ile ikame edilmesi gereken periyotta bu adımlar atılmadı. Elde edilmiş kazanımların düşük tek haneli enflasyon ve kalıcı fiyat istikrarı için kullanılması gerekiyordu. Meğer 2008 krizi ve sonrasında AKP iktidarının temel önceliği, daha fazla büyümeydi. Elverişli global konjonktürün sağladığı konfor alanı boşa harcandı. AKP iktidarı büyük bir fırsatı heba etmiş oldu.
2011 yılı para siyasetleri açısından kıymetli bir dönüm noktasıydı. Bugünlerde tartışılan “heterodoks” siyasetler aslında 2011 yılında başladı. Bu tarihte Merkez Bankası başkanlığına getirilen Fazilet Başçı, para siyasetinde “heterodoks” bir modele geçiş yaptı. Bu modelde faiz koridoru yoluyla fonlama fiyatı ile oynanıyor ve her gün farklı bir siyaset faizi belirleniyordu. Bu, direkt faiz artırımına gitmeden faizlerle oynamanın yoluydu. Çünkü Erdoğan’ın faiz konusundaki hassasiyeti o tarihte de yeterli biliniyordu. Para siyasetinin olağan ve aktif kullanılması yoluyla enflasyonda kalıcı düşüşün sağlanması gereken devirde Merkez Bankası idaresi tam aksisi bir rotaya girmiş ve siyasi iktidarla uyumlu ve onun yansısını çekmeyecek bir yol bulmuştu.
Dönemin heterodoks siyasetleri yalnızca faiz koridoru uygulaması ile hudutlu değildi. Yeniden bu periyodun bir uygulaması olan “Rezerv Opsiyon Mekanizması” sistemiyle Merkez Bankası rezervleri süratli biçimde artmaya başlamıştı. Bu, Erdoğan’a meydanlarda Merkez Bankası rezervleriyle övünme imkanı veriyordu.
Amerikan Merkez Bankası’nın 2013’te, 2008 Krizi’nden beri uyguladığı gevşek para siyasetini bitirme kararı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın esneklik alanı daralttı. O devirde ekonomist ve analistler “Türkiye’de Merkez Bankası’nın fonlama faizi ne?” sorusunu soruyor ve klasik çerçevede bir yanıt alamıyorlardı.
Küresel para siyasetlerindeki değişim ve bu ortada Türkiye’de yaşanan siyasi gelişmelerin tesiriyle, “heterodoks politikalar”, siyaset yapıcıların ayağına dolanır hale gelmişti. Özel bölümün yüksek döviz borcu finansal istikrarı tehdit ediyor, kur oynaklıkları enflasyonist baskıya yol açıyordu. Bu devirde Fazilet Başçı, enflasyonun çift haneye çıkmasını engelleyebilmek ismine rezervlerden yaklaşık 32 milyar dolar satmış ve ek nakdî sıkılaştırma üzere süreksiz formülleri denemişti. Bunlar da kâfi olmayınca bu sefer 2015 yılında ortodoks politalara dönüş için yol haritası açıklanmış, lakin uygulanamamıştı.
Erdem Başçı’nın Merkez Bankası başkanlığını Murat Çetinkaya’ya devretmesi sonrasında siyasi baskılar düzgünce arttı.
Çetinkaya heterodoks siyasetleri bırakarak klasik para siyaseti çerçevesine dönmek istiyordu. Birinci icraatlarından biri, döviz satış ihalelelerini sonlandırmak ve banka içerisinde yapısal ıslahatlar konusunda çalışıp siyaset üretecek bir ünite kurmak olmuştu. Fakat siyasi iktidarın değişik bir gündemi vardı. AKP, art geriye yapılan seçimler ve 2017’deki Başkanlık Referandumu öncesinde kredi çekişli büyüme modeline dört elle sarılmıştı.
Erdoğan ve Merkez Bankası ortasındaki tansiyon gittikçe artıyordu. Çetinkaya periyodunda dört lider yardımcılığı koltuğu neredeyse hiçbir vakit dolu olmadı. İktidarın tüm isimleri belirleme ısrarı öne çıkıyordu.
Bu tansiyonlar 2017’de Merkez Bankası Para Siyaseti Kurulu’ndan karar çıkmasını zorlaştırınca Çetinkaya liderin yetkisinde olan likidite araçları ve önlemleri kullanarak para siyasetini sıkılaştırmaya başladı.
Merkez Bankası’nın bu adımlarına iktidar cephesi büyük bir kredi atılımı ile karşılık verdi. 2017 referandumu öncesinde çılgınca dağıtılan KGF kredileri para siyasetinin aktifliğini düşürmüş, mali genişlemeye yol açmış ve kredilerin bir kısmı döviz talebine dönüşerek piyasanın istikrarını bozmuştu. İstikrar önemli biçimde yara almış lakin iktidar Başkanlık Referandumu’ndan kılpayı da olsa evet çıkarmayı başarmıştı…
2018 yılının birinci yarısında Erdoğan ve iktisat idaresi ortasındaki tansiyon doruğa ulaşmıştı. İktidara yakın medyada Başbakan Yardımcısı Mehmet Şimşek’e yönelik tenkitler giderek artıyor ve değişiklik sinyalleri geliyordu. 2018 Haziranı’ndaki erken seçimin ilanıyla piyasalar yeni bir gerilim devrine girmişti. Erdoğan Londra’da yabancı yatırımcılarla yaptığı toplantıda, başkanlık sisteminde iktisatta ve para siyasetinde hiçbir şeyin eskisi üzere olmayacağı iletisi vermiş, Merkez Bankası’nın fiilen ortadan kaldırılacağı bir mekanizmayı işaret etmişti. Erdoğan, “Siz bu kardeşinize yetkiyi verin, faizle-dövizle nasıl uğraşılır, görün” diyordu. Bu açıklamalar daha o günden piyasalarda tsunamiye yol açmıştı.
Cumhurbaşkanlığı seçimi sonrasında iktisat idaresinin Berat Albayrak’a emanet edilmesi yeni devirde önceliğin fiyat istikrarı olmayacağının bir göstergesiydi.
O yaz yaşanan Rahip Brunson Krizi, finansal piyasaları alt üst etmişti. Merkez Bankası durumu yüksek faiz artırımıyla denetim altına almak istedi. Erdoğan başta müsaade vermedi. Lakin dolar denetimden çıkınca Merkez Bankası’nın 625 baz puanlık tarihi faiz artırımı geldi. Cumhurbaşkanı Erdoğan çabucak sonraki günü “Sabrımın son sınırındayım” diyecekti.
Albayrak kısa mühlet sonra “Yeni İktisat Modeli”ni açıklayarak bankacılık kesiminde gerilim testi dahil bir dizi adım atılacağını ilan etti. Lakin bunların hiçbiri piyasaları yatıştırmaya yetmedi.
Ekonomi idaresi 2019 yılının başından itibaren “paralel para politikası” uygulamaya başladı. Madem Merkez Bankası faizi indirmiyordu, o vakit Hazine ve Maliye Bakanlığı bu işi halledecekti. Evvel bankalara mevduat ve kredi faizleri için sınırlamalar getirildi. Kredi ölçüsüne dair yakın takip başladı.
Tüm bu adımlar aykırı tepince bu sefer BDDK eliyle yabancı bankaların TL durum almalarının önüne geçilmeye çalışıldı, Londra’da yabancı yatırımcıların dolar/TL süreci yaptığı Swap (Para takası) piyasası kurutuldu.
Bunlar da yetmeyince bu sefer Cumhurbaşkanı kararı ile Merkez Bankası rezervlerinin Hazine’ye aktarılarak kamu bankaları eliyle satılması yoluna gidildi.
2019 yazını gelindiğinde, yenilenen İstanbul seçimlerinin çabucak akabinde Merkez Bankası Lideri Çetinkaya vazifeden alındı. Erdoğan, “Söz dinlemiyordu adam” diyecekti. Bu adım değerli bir kırılma noktasıydı. Merkez Bankası artık büsbütün Erdoğan’ın “Faiz neden-enflasyon sonuç” tezini uygulamaya yönelik bir para siyaseti yürütecekti.
Yeni Lider Murat Uysal ardarda faiz indirimleri yaptı. Bu sırada enflasyon da, evvelki devrin sıkı para siyasetinin tesiriyle düşüş trendindeydi. Bu durum iktidara, “Faizi indirdik, enflasyon da düştü” deme imkanı vermişti.
Önceki devrin ve yüksek faizin sunduğu konfor alanını kısa müddette tüketen iktisat idaresi 2020 yılı başından itibaren bocalamaya başladı. Enflasyon yine artmaya, riskler birikmeye başlamıştı ancak Merkez Bankası faizi indirmeye devam ediyordu. İktisat idaresi enflasyonı denetim altından tutmaya değil, Erdoğan’ın tezlerini ispatlamaya odaklanmıştı. Faizin artırılamadığı bir ortamda doları denetim altında tutmak için ağır döviz satışı yapılıyordu. 128 milyar dolar olayının art planı işte böyleydi.
Sonuçta Mayis 2020’de ülke tarihinde birinci kere Merkez Bankası rezervleri nette eksiye düştü. Döviz satışlarıyla 2020 yılının Haziran ayına kadar 6.85 düzeyinde tutulan dolar yazın patladı. Rezerv satışları da işe yaramayınca evvel örtülü faiz artışlarıyla (“Faiz koridoru”) dolar denetim altına alınmaya çalışılacak; bu da işe yaramayınca Merkez Bankası Lideri bir defa daha değiştirilerek Murat Uysal’ın yerine Naci Ağbal getirilecek, o da siyaset faizini yüzde 19’a kadar yükseltecekti.
Sadece 4 ay sonra yerine gelecek şimdiki Merkez Bankası Lideri Şahap Kavcıoğlu tarafından tekrar indirilerek yüzde 14’e çekilmek üzere.
Son noktayı ise Hazine ve Maliye Bakanı Lütfi Elvan’ın geçen Aralık’ta misyonundan alınması, yerine gelen Nureddin Nebati’nin iktisatta “heterodoks” siyasetler uygulanacağını ilan etmesi koydu. Merkez Bankası fiilen ortadan kaldırılmıştı, para siyaseti kararları artık değersizdi.
Aslında bu, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın başından beri hayalini kurduğu iktisat siyasetiydi. Bu siyaset Türkiye’yi yüzde 55 düzeyinde bir enflasyon ve fevkalade bir refah kaybı ile karşı karşıya bırakmıştı.
AKP iktidarının yirmi yıllık karnesi, enflasyon ve fiyat istikrarı açısından başarısızlıkta bir istikrar (!) tablosu. Bu kıssanın global kaidelerin tesiriyle nispeten olumlu (ya da başarılı) görülen devirleri de aslında fiyat istikrarının gereğince önemsenmediği, para siyasetinin gereğince maksada odaklanmadığı ve yapısal adımların atılmadığı devirlerdi.
Enflasyonu nitekim düşürmek, düşük düzeyde istikrarlı biçimde tutabilmek ve beklentileri bu istikamette çıpalamak demek. Bunu yapabilmek için yanlışsız bir para siyaseti tek başına kâfi değil, gerçek maliye siyasetleri, kredi siyasetleri, verimlilik siyasetleri ve sanayi siyasetleri gerekiyor. AKP idaresi ve takımları bunları hiç sıkıntı etmedi. Tahminen anlamadı da.
