AYM’nin 60’ıncı kuruluş yıl dönümü merasimine Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, TBMM Lideri Mustafa Şentop, Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay, CHP Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu, GÜZEL Parti Genel Lideri Meral Akşener, HDP Eş Genel Lideri Mithat Sancar, Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar, Adalet Bakanı Bekir Bozdağ, Yargıtay Lideri Mehmet Akarca, Sayıştay Lideri Metin Yener, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Bekir Şahin ile davetliler katıldı.
‘Mahkemelerin temel vazifesi, varlık nedeni adaleti korumaktır’
Törenin açılış konuşmasın yapan AYM Lideri Zühtü Arslan özetle şunları söyledi:
“Çok kısa bir biçimde iki soruya karşılık vermek istiyorum. Daha doğrusu konuşmam Anayasa yargısına ait biri kavramsal oburu de pratik iki bahis etrafında olacak. Karşılık vermeye çalıştığınızda Anayasal adaleti sağlamak temel hak ve özgürlükleri korumak için vardır yanıtını verebiliriz. Aslında yalnızca Anayasa Mahkemeleri değil dünyanın her yerinde tüm mahkemelerin temel vazifesi, varlık nedeni adaleti korumaktır. Bu hayati derecede değerli bir misyondur. Zira bireyin, toplumun ve devletin hayatı adaletin tesisine bağlıdır. O yüzden tarih boyunca çabucak hemen her toplumda adalet devletlerin varlık sebebi olarak kabul edilmiş, hem de devletin devamının temel kaidesi olarak görülmüştür.
‘Temel hak ve özgürlükleri muhafaza kaygısı’
Hakkın teslimi manasında adalet güç ile yakından temaslıdır. Adaletin tecellisi gücü, gücün meşruiyeti ise adaleti gerektirmektedir. Ünlü düşünür Paskal güçsüz adaletin acziyet adaletsiz gücün ise zorbalığa yol açacağını söyler. Bu nedenle adalet ve güç buluşturulmalı, bunun için de ya adil olan güçlü ya da güçlü olan adil kılınmalıdır. Güçlü olanı adil kılmanın yolu hiç kuşkusuz hukuktan geçmektedir. Bu bağlamda Anayasa yargısının ardında da gücün hukuk ve adaletle buluşturulması fikri yatmaktadır. Siyasal iktidarı Anayasa’nın çizdiği sonlar içinde tutarak, temel hak ve özgürlükleri muhafaza derdi geçen yüzyılda Anayasa yargısının kurumsallaşması sonucunu doğurmuştur. Bilhassa iki büyük savaş ortasında ve sırasında yaşanan katliamlar sistematik hak ihlalleri bir reaksiyon doğurmuştur. Bu reaksiyon sonucunda bölgesel insan hakları mahkemeleri kurulmuş, başka yandan da ulusal seviyede anayasa mahkemeleri tesis edilmiştir. Hiçbir kurumun varlığı tek başına onun işlevini icra etmesi için kâfi değildir.
Anayasa Mahkemesi’nin olması temel hak ve özgürlüklerin otomatik olarak teminata alınacağı manasına da gelmiyor. Tesirli ve verimli, işlevsel bir anayasa yargısı için olmazsa olmaz iki kaide kelam konusu. Bunlardan biri harici, oburu dahili koşul. Harici koşul Anayasal sisteme kuvvetler ayrılı prensibinin hakim olmasıdır. Kuvvetler ayrılığının olmadığı yerde temel hak ve özgürlükleri korumak mümkün değildir. Kuvvetler ayrılığının olmadığı yerde çağdaş manada bir anayasadan bahsetmek de mümkün değildir. Bu kuvvetler ayrılığı sayesinde bir yandan yargı bağımsızlığı, öbür taraftan da anayasa yargısının bağımsızlığı ve tarafsızlığı kelam konusu olabilir. Tesirli bir Anayasa Mahkemesi’nin varlığı için kuvvetler ayrılığı prensibinin hayata geçirilmesi son derece değerlidir. Dahili kaide ise anayasa mahkemelerinin hak eksenli bir paradigmayı benimsemeleridir. Buradaki hak sözünün çift manalı olduğunu biliyoruz. Birincisi hak adalet manasına geliyor, ikincisi de bir şeye sahip olma, temel haklar ve özgürlükler kapsamındaki manasına geliyor.
Adalet hakkı tespit ve teslimdir dediğimizde bu iki manası da kullanıyoruz. Adalet hem hakkaniyet manasında adaleti tespit ve teslim etmedir. Hem de bir kişinin hakkını tespit ve teslim etmedir. Bu manada da bütün anayasa mahkemelerinin varoluşsal halde hak eksenli yaklaşıma sahip olması mecburidir. Ama bu kâfi değildir. Anayasa Mahkemesi üyelerinin yargıçlarının da adil olması gerekir. Unutmayalım ki adalet lakin adil olan bireyler tarafından sağlanabilir. Ama adil olmak da kolay değildir. Tam da bu nedenle Alman filozof Nietzsche adaleti çok seçkin rastlanan bir fazilet olarak niteler. Der ki bundan ötürü ‘Saygımızı adil olan şahıstan daha fazla hakkeden kimsenin bulunmadığını düşünüyorum’. Çünkü Nietzsche’ye nazaran adil beşerde tüm faziletler birleşir. Bu faziletlere ve yargılama yetkisine sahip olan adil kişinin eli teraziyi tutarken titremez artık.
‘Son 10 yıl dönüm noktası’
Sayın Cumhurbaşkanım konuşmamın kalan kısmında ikinci soruyu cevaplandırmaya çalışacağım. Türk Anayasa Mahkemesi ne yapıyor? Türk Anayasa Mahkemesi, Anayasa yargısının varlık nedeninin şuurunda bir halde anayasal adaleti sağlamaya ve bu yolla temel hak ve özgürlükleri muhafazaya çalışıyor. Bunun için büyük çaba gösteriyor. Bu manada mahkemenin 60 yılını birinci 50 yıl ve son 10 yıl olarak ayırırsak haksızlık yapmış olmayız. Esasen bu ayrımı Anayasa Mahkemesi olarak biz yapmıyoruz. Bunu 2010 Anayasa değişikliğini yapan Anayasa koyucu irade yapmış. Ferdî başvuruyu getiren Anayasa değişikliğinin münasebetine ve Anayasa Komitesi raporuna baktığımızda ferdi müracaatın dönüm noktası teşkil ettiği çok açık bir biçimde tabir ediliyor. Daha da değerlisi Anayasa Mahkemesi’nin tarafıyla ilgili bir değerlendirmede yapılıyor. Deniyor ki ‘Şu ana kadar devleti ve sistemi koruyan Anayasa Mahkemesi ferdi müracaat ile birlikte özgürlükleri koruyan özgürlükçü bir mahkeme haline gelecek’. Bu nedenle Anayasa Mahkemesi’nin hak eksenli paradigmayı benimsemesi tercih olmaktan fazla zorunluluktur. 2010 Anayasa değişikliğinin getirdiği gerekliliktir. Bu çerçeveden baktığımızda Türk Anayasa Mahkemesi son 10 yılda bariz bir halde hak eksenli bir yaklaşımla kararlarını vermektedir.
Burada içinde bulunduğum son 10 yıla dair kimi değerlendirmelerimi sizlerle paylaşmak istiyorum. Bunun için sizi biraz geriye götürmek istiyorum. Bundan tam yedi yıl evvel bu salonda yaptığım birinci konuşmada Türk Anayasa Mahkemesi’nin Anayasa koyucunun öngördüğü paradigma değişiminin şimdi başında olduğunu, alınacak daha çok aralık bulunduğunu, bu değişimin tamamlanması gerektiğini ve istikrarlı hale kavuşturulması gerektiğini tabir etmiştim. Ortadan geçen yedi yıldan sonra bugün rahatlıkla şunu söyleyebilirim, Anayasa Mahkemesi’nin paradigması ferdi müracaatın yanında norm kontrolünü de kapsayacak formda değerli ölçüde gerçekleşmiştir. Bunu söylemenin, tabir etmenin memnunluğunu taşıdığımız da ayrıyeten belirtmem lazım.
‘Anayasa Mahkemesi’nin pusulası Mevlana’nın adalet tanımı’
Mahkemenin benimsediği hak eksenli paradigma Anayasa’nın hak ve özgürlükler lehine yorumlanması sonucunu doğurmuştur. Hatta kimi kararlarda mahkeme hak eksenli yaklaşımın Anayasa yargısına hakim olması gerektiği ve Anayasal kararların lakin bu yaklaşımla yorumlandıkları takdirde fonksiyonlarını tam olarak yerine getirebileceklerini tabir etmiştir. Öteki yandan mahkememiz temel hak ve özgürlükleri müdafaaya çalışırken kamu güvenliğini bir kenara bırakmış değildir. Bazen bu bahiste tenkitler oluyor. Lakin Anayasa Mahkemesi’nin bu tenkitleri hak etmediğini açıkça tabir etmem lazım. Zira Anayasa Mahkemesi kamu güvenliği ile temel haklar ortasında çok hassas bir istikrarın olduğunu vurguluyor ve bu dengeyi sağlamaya çalışıyor. Bu dengeyi sağlamaya çalışırken de Anayasa Mahkemesi’nin pusulası Mevlana’nın adalet tarifi. Mevlana’nın asırlar evvel söylediği üzere adalet her şeyi yerli yerine koymaktır. Anayasa Mahkemesi de bu değerlendirmeyi yaparken her şeyi yerli yerine koymaya çalışarak adaleti tecelli etme uğraşı içinde oluyor.
Laiklik unsuru ve yeni paradigma
Hak eksenli paradigmanın yansımalarını anlatabilmem için kimi somut örnekler vermem lazım. Türk Anayasa yargısındaki paradigma değişiminin laiklik unsurunun özgürlükçü yorumu ile başladığını söylersek yanlış bir şey söylemiş olmayız. Anayasa Mahkemesi ferdî müracaat başlamadan üç gün evvel norm kontrolünde çok değerli bir karar verdi. Bu kararda eski katı, pozitivist laiklik anlayışı yerine, yasakçı laiklik anlayışı yerine daha esnek, özgürlükçü bir laiklik anlayışını benimsediğini söz etti. Bu laiklik prensibinin temel parametrelerini belirledi. Mahkeme açıkça şunu söyledi: Laiklik prensibi yalnızca dini bireyin iç dünyasına hapsetmez, daha doğrusu laiklik prensibinin dini bireyin iç dünyasına hapsetmediğini, din ve inancın toplumsal görünürlüğüne imkan tanıdığını ve en değerlisi bunu teminat altına aldığını söz etmiştir. Mahkemeye nazaran laik bir siyasal sistemde dini bahislerdeki ferdî tercihler ve bunları şekillendirdiği ömür üslubu devletin müdahalesi dışında ve lakin müdafaası altındadır. Bu anlayışla Anayasa Mahkemesi’nin laiklik yorumu değişmiş ve bu birçok karara yansımıştır. Bunun en bariz formda yansıdığı kararlar, başörtüsü yasağına kişisel müracaat kararlarıdır. Mahkememizin hak eksenli laiklik yorumuyla duruşma salonundan başörtüsü çıkartılan avukatın müracaatında din özgürlüğü ve ayrımcılık yasağının ihlal edildiğine karar verilmiştir. Birebir biçimde başörtüsü yasağı nedeniyle üniversiteden ilişiği kesilen ancak aldığı burs kendisinden talep edilen kişinin müracaatında da Anayasa Mahkemesi bir yandan din özgürlüğünün ve başka yandan da eğitim hakkının ihlal edildiğine karar vermiştir… Daha evvel temel hak ve özgürlükleri sonlandırma için kullandırılan laiklik prensibi yeni paradigma çerçevesinde özgürlüklerin, bilhassa din ve vicdan özgürlüğünün teminatı olarak değerlendirilmeye başlamıştır.
‘Kararlarda dokunulmayan kesim kalmadı’
Benzer bir durum öteki bir anayasal prensip olan demokratik devlet unsuru için de geçerlidir. Mahkememiz gerek Anayasa’nın 2’nci, gerekse 13’üncü hususunda tabir edilen demokrasiyi ve demokratik toplum sisteminin gerekleri ibarelerini özgürlükler lehine yorumlamıştır. Mahkemeye nazaran demokrasi şahısların temel hak ve özgürlüklerini en geniş halde teminat altına alan hukukî ve siyasal nizamı gerektirmektedir. Demokratik hukuk nizamında özgürlük temel, sınırlama istisnadır. Bu nedenle Anayasa Mahkemesi bilhassa söz özgürlüğü bağlamında özgürlük üzerindeki sınırlamaların zarurî ya da istisnai önlem niteliğinde olması ve bu manada da sınırlamaların başvurulabilecek en son deva ya da alınabilecek en son önlem olarak kendini göstermesi gerektiğini sıklıkla vurgulamıştır.
Sayın Cumhurbaşkanım Anayasa Mahkemesi Anayasal prensipleri özgürlükler lehine yorumlarken anayasanın temel haklara ait normlarını da özgürlükleri alanını genişletecek biçimde yorumlamıştır. Yalnızca bir örnek vermek istiyorum. Anayasa’nın 70’inci unsuru kamu hizmetine girme hakkına ait. Son kararlarında, Anayasa Mahkemesi yakın tarihli verdiği kararlarda bu hakkın tıpkı vakitte kamu hizmetine girmenin yanında kamu hizmetinde kalmayı ve kamu hizmetinden ayrılmayı da kapsadığını söz etmiştir. Kamu hizmetine girme hakkının teminat alanını Anayasa Mahkemesi genişletmiştir.
‘Jüristokratik halden ihtimamla kaçınmıştır’
Özgürlükçü yorumla Anayasa’yı yorumlarken mahkeme varlığını sorgulatacak şekilde bir yargısal aktivizmden ve jüristokratik bir halden da itinayla kaçınmıştır. Zira bunun ne kadar külfetli sonuçlar doğurduğunu biz bu ülkede daima birlikte yaşayarak gördük. Münasebetiyle Anayasa Mahkemesi şunu da göstermiş oldu, son 10 yıldaki hak eksenli paradigma ile, bir mahkeme jüristokratik haller sergilemeden, yargısal aktivizm yapmadan da temel hak ve özgürlüklerin teminatı haline gelebilir. Gerçekten Anayasa Mahkemesi bunu kararlarıyla ortaya koymuştur.
Anayasa Mahkemesi’nin verdiği kararlar ile ulaşmadığı toplumun rastgele bir kısmı kalmamıştır. Toplumun tüm kesitlerinin ferdî müracaatları Anayasa Mahkemesi tarafından karara bağlanmış ve tekrar bu kararlarda dokunulmayan bir kesim kalmamıştır. Dokunulmayan türel bir problem kalmamıştır. Anayasa Mahkemesi ülkede ve hatta dünyada tartışılan birçok tüzel sıkıntı konusunda tutumunu belirlemiş, unsur ve asılları belirlemiştir.
‘Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde temel prensipler belirlendi’
Bütün bu paradigma değişimi çok kolay bir ortamda gerçekleşmemiştir. Hepimizin çok âlâ bildiği üzere son 10 yılda Türkiye harikulâde günler yaşamıştır. Bilhassa 15 Temmuz sonrası süreçte Anayasa Mahkemesi bir yandan bir orta 100 bini aşan kitlesel ferdî müracaat ile karşı karşıya kalmış, başka yandan da inanılmaz halin getirdiği karmaşık, hukukî problemlerle karşı karşıya kalmış, ki bu problemlerin bir kısmının tesiri hala devam etmekte ve Anayasa Mahkemesi hem sayısal manada bu ferdi müracaat yüküyle başa çıkabilmiş, hem de bu çetrefil hukuksal sorunları tahlile kavuşturabilmiştir. Fevkalâde halin getirdiği hukuksal zorluklara bir de 2017 Anayasa değişikliğiyle gelen yeni kurumların yorumlanması zorluğu ortaya çıkmıştır. Bizim Anayasa pratiğimizde örneği olmayan Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenmesi problemi halledilmiştir. Şu manada halledilmiştir, Anayasa Mahkemesi bu bahisteki temel unsurları belirlemiştir, kararlar vermiştir ve vermeye devam etmektedir.
‘Acilen müdahale edilmesi gerekiyor’
Özellikle iş yükü ile uğraşta bizim işbirliğine gereksinimimiz var. Anayasa Mahkemesi hakikaten 60 yıllık tarihinin en ağır, en ağır iş yükü ile karşı karşıya. Özellikle ferdi müracaatta çok süratli bir artış kelam konusu. Bugün itibariyle 95 bin civarında ferdi müracaat var Anayasa Mahkemesi’nin önünde. Kişisel başvuruyu kabul eden hiçbir Anayasa Mahkemesi’nin önünde, bırakalım Anayasa Mahkemelerini 47 ülkeden müracaat alan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin önünde dahi bu kadar müracaat yok. Şu anda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 47 ülkeden müracaat alıyor ve 72 bin derdest başvurusu var. Anayasa Mahkemesi’nin önünde 95 bin müracaat var. Bu müracaat yönetilebilir olmanın çok ötesine geçti artık. Münasebetiyle buna hemen müdahale edilmesi gerekiyor. Burada bilhassa Meclis Liderimize da seslenmek istiyorum. Yasama organı olarak bu bahisteki kanunu düzenlemeleri gecikmeksizin yapmak zorundayız, şayet ferdi müracaatın tesirli ve verimli bir hak arama yolu olarak yoluna devam etmesini istiyorsak.
‘Kaynağı kurutmak gerek’
Elbette yapılan yasal değişiklikler belirli ölçüde rahatlatacak lakin tam manasıyla tahlil olmayacaktır. Kişisel müracaatta iş yükünü radikal biçimde çözmenin yolu, her toplantıda söz ettiğimiz üzere, ferdî müracaatın objektif tesirinin hayata geçirilmesi ve daha açık bir tabir ile ihlallerin kaynağını kurutmaktır. Bunu yaptığımız takdirde yeni ihlallerin ortaya çıkmasını engelleyebiliriz. Aksi takdirde bataklığı kurutmadan sivri sineklerle gayret etmeye devam ederiz. Bunun da sonuçsuz bir uğraş olduğunu takdir edersiniz.”
Sempozyum yapıldı
Zühtü Arslan’ın konuşmasının akabinde Cumhurbaşkanı Erdoğan ‘Anayasa Tarihi Galerisi’nin açılışını yaparak, galeriyi gezdi. Galeri açılışından sonra ‘Temel Hak ve Özgürlüklerin Korunmasında Anayasa’nın Yorumlanması Sempozyumu’ gerçekleştirildi.
