Yeşilçam’daki sansür kararları akademisyenler Prof. Dr. Semire Ruken Öztürk ve Doç. Dr. Ali Karadoğan tarafından iki yıl süren bir çalışmanın akabinde üç ciltlik “Türkiye’de Sinema Sansürünün Tarihi” yapıtında bir ortaya getirildi.
Akademisyenler araştırma boyunca 500 bin sayfayı bulan 26 bin sansür kararını inceledi. Türk sinemasında sansürlenen mevzular ortasında emekçi sınıfını ve onun hayatını bahis alan sinemalar de vardı. Öztürk ve Karadoğan, personel sınıfı ve onun hayatını mevzu alan sinemaların neden ve nasıl sansürlendiğine ait soruları yanıtladı.
Türkiye’de emekçileri mevzu alan sinemalar birinci ne vakit sansürlenmeye başladı? Bu sinemaların sansür münasebeti neydi?
Ruken Öztürk: “Bunu uzun konuşabiliriz fakat evvel tahminen 96 defterle sonlu olduğumuzu baştan belirtmek gerekiyor. Yani çalışma alanı ile ilgili bir sonluluk kelam konusu, bizim üzerinde çalıştığımız 96 defter ortasında yer alan kararlar içinde emekçileri bahis alan birinci sansür örneği 1950’lerde geçiyor. Bu mevzuda da gereç çok, seçerek örnek verelim, hepsini anlatmak mümkün değil zira. Bazen didaktik bir biçimde emekçinin olumsuz gösterilmemesi isteniyor, birden fazla vakit da sınıf farkına işaret edilmemesi isteniyor”
‘Bugün personel bayramıdır’ cümlesine sansür
Örneğin Zehirli Tütün isimli senaryoda 1952’de alınan kararla bir karakterin ‘işçi işçiyi sever, işvereni sevmez’ kelamının çıkarılması istenmiş. 1956’da Çetin Karamanbey’in yazdığı Fakir Kızın Kısmeti isimli senaryo için ‘işçilerin perişan halini göstermemek’ şartı deftere yazılmış. Kimi sinemalarda sınıf farkını ve sefaleti gösteren sahnelerin ya da kelamların çıkarılması isteniyor. Bir diğer sinemada emekçileri lakin öldükten sonra düşünüyorsunuz manasında bir cümlenin çıkarılması istenmiş. 1959’da Tütün Zamanı’nda amele çavuşunun tütün toplayacak işçilerle kamyon başında tartışması, bisiklet tekerleğinden bir işçinin yüzüne çamur sıçraması sahnesinden sonra o işçinin çavuşun gerisinden ‘tükürdüğünü gösteren sahnenin’ çıkarılması şartıyla sinemaya müsaade verilmiş. Piknik isimli 1955 tarihli yabancı sinemayla ilgili karar üç yıl sonra alınmış ve ‘Bugün işçi bayramıdır’ cümlesinin çıkarılması şartıyla sinemanın halka gösterilmesine müsaade verilmiş. Sinema olmasa da aktüalite olarak sınıflandırılan Dünya Haberleri içinde yer alan ‘Moskova ve Varşova’da yapılan 1 Mayıs merasimleri’nin çıkarılma şartı da 1957’de yazılmış.
Ali Karadoğan: “1960’larda örnek çok, Sevdaya Koşanlar sinemasında ‘Küçük işçi çocuğun çocukluk masumiyet ve safiyetine yakışmayacak şekilde’ işverenin kıza saldırdığı sahneleri gözetlemesinin çıkarılması isteniyor, küçük bir personel çocuk var yani. Aşk Bekliyor ismindeki hem senaryo kararında hem de sinemaya ait kararda ‘amele parçası’ kelamının çıkarılması istenmiş, yıl 1962. Bu yıllarda da sınıf farkını açık edecek, halk ortasında ‘ayrım varmış intibaını’ uyandıran sahnelerin ve kelamların çıkarılması isteniyor”
‘Dalaveracı iş adamlarına karşı’
Bu devirde en kıymetli kararlar 1965’te Ertem Göreç’in Karanlıkta Uyananlar ve His Sağıroğlu’nun Bitmeyen Yol sinemaları için çıkıyor. Karanlıkta Uyananlar sinemasında kanuna muhalif gösteri yürüyüşü sahnesi görülmediği belirtilmiş, senaryonun ‘emek ve sermaye mücadelesini değil, sendikacılık fikrinin telkinine çalışmakta olduğu sonucuna’ varılmış, sinemanın ‘umumi havası işveren aleyhine tahrik değil, karaborsacı ve dalavereci iş adamlarının tavırlarına karşı’ olduğu vurgulanmış, bunun dışında sevişme sahnesinin çıkarılması üzere birtakım şartlar ileri sürülmüş ve sonunda tekrar komite önüne gelmiş ve sinema sansürden geçmiş.
Bitmeyen Yol sinemasıyla ilgili kararda ‘işçilerin kamyona hücum ettiği mübalağalı sahnenin kısaltılması’ ve sonra tekrar görülmesi isteniyor. Lakin bir yıl sonra 1966’da yapılan denetleme sonucu sinema reddediliyor.
‘Milli örf ve adetimize ihanet’
Gerekçesini uzun aktaralım, ‘Film baştan sona kadar: şehire iş bulmak için indirilen sefil kılıklı köylülerin bazan bir trajedi havası içinde, bazan da insani şartların dışına çıkarak toplumsal bünyemizin yıkılması için tahrik edici mücadelesini naklettiği, şehrin en kötü ve en sefil yerlerini, işçilerin en sefil hayat şartları içinde yaşadıklarını belirttiği, bütün iş verenlerin kötü ruhlu, hoyrat, işçiyi hakir gören kişiler olarak gösterdiği, kıssanın kahramanının konuk olarak geldiği erkeksiz meskenin iffet ve namusuna el uzatarak ulusal örf ve adetimize ihanet ettiği, sinema icabı kullanılan trüklerde manevi hislerimizi tezyife giderek seyirciyi aksi düşüncelere götürdüğü, reji tekniği, dialog ve aksesuar üzere sinema üslubunun hakimiyeti giren öykünün bünyemizi zorlayıcı ve yıkıcı bir istidatla karşımıza çıktığı görüldüğünden’ sakıncalı bulunuyor.
Yapımcısı bunun üzerine itiraz etmiş, sinema tekrar komite önüne geliyor, tekrar ‘şehrin en kötü ve en sefil yerlerini, işçilerin en sefil hayat şartları içinde yaşadıklarını belirttiği, bütün iş verenlerin kötü ruhlu, hoyrat, işçiyi hakir gören kişiler olarak gösterdiği’ ve öteki münasebetlerle tekrar reddediliyor.
Hülya Koçyiğit’in sahnesine sansür
Çoğu izleyicinin yakından bileceği üzere Lütfi Akad’ın yazdığı Diyet isimli senaryoda 1974’te yazılan kararda bayan karakterin senaryonun sonunda ‘balyozla makinaya vurduğu sahnenin çıkarılması’ istenir, gerçekten sinemada de Hülya Koçyiğit’in oynadığı karakter balyozu eline alır lakin makineye vurduğu gösterilmez.
Ruken Öztürk: Hükümdarlar Eğleniyor sinemasının kararında 1976’da ‘Uluslararası işçi yardımlaşmasına hoş geldiniz’ cümlesi ‘Baloya hoşgeldiniz’ halinde değiştirilmiş. Birebir yıl Tunç Okan’ın yönettiği Otobüs sinemasında çalışanların tavır ve davranışları Türklükle bağdaştırılmamış.
‘Anarşistler hakim sınıf yaratıyor’
Ali Karadoğan: 1970’lerin sonunda Yavuz Özkan’ın Demir Yol/Fırtına İnsanları isimli sinemasında çok sayıda sahnenin çıkarılması istenmiş. Bunlardan kimileri, detaylı aktarırsak şöyle: ‘Senaryoda mevcut olmayıp sinemada yer alan, Bülent ve arkadaşlarının gizlendikleri meskende söyledikleri ‘Anarşistler hakim sınıfların yarattığı yakıştırmalardır’; Hasan’ın 2 öğrenci ile konuşurken ‘Öğrenciler bir orta katmandır lakin proletarya sınıfının militanı olabilirler’; Bülent vurulup ölürken ‘Yaşasın halkımızın bağımsızlık savaşı, mücadelemiz sonuna kadar devam edecektir’ kelamlarının, emekçi ve öğrencilerin ‘faşistler’ diye bağırdıkları sahnelerin, “Sendikanın grevle ilgili toplantısında işçilerden birinin ‘Bu sınıflar ortasındaki mücadelemizin keskinleşmesidir’ söz ve görüntülerin’ kesilmesi istenmiş, ancak Basın-Yayın Genel Müdürlüğü ile Kültür Bakanlığı temsilcileri sinemanın şartsız kabul edilmesini savunmuşlar. Yavuz Özkan katiyen müsaade vermiyor sinemasının kesilmesine ve bunun üzerine sinema reddediliyor.
Danıştay çekim müsaadesi verdi
Maden tekrar Yavuz Özkan’ın, 1978’de yazılan kararda senaryonun daha evvel reddedildiği, buna karşın Danıştay’ın yürütmeyi durdurup çekim müsaadesi verdiği, sinemanın böylelikle konsey önüne geldiği yazıyor. Bu kararda ‘Patronun sendika yöneticilerine söylediği ‘Buranın sahibi olarak siz milliyetçi sendikacılarsınız diye kolaylık gösteriyorum’ cümlesinden ‘milliyetçi’ ibaresinin çıkarılması’, ‘tahrik edici, bölücü 3.5 dakikalık kısımdaki sözlerin baş oyuncu Cüneyt Arkın’ın yatakhaneye gelirken görünen sahnenin gerisinden silinmesi’ üzere şartlar ileri sürülmüş.
1975 tarihli Melih Gülgen’in yönettiği Babanın Oğlu sineması için 1982’de yazılan kararda ‘işçi ve işveren ortasındaki sürtüşmeleri gösterdiği ve 12 Eylül 1980 tarihinden itibaren faaliyetleri durdurulan DİSK’e bağlı Maden İş Sendikası’nın uygulamakta olduğu grev sahnelerini perdeye aktardığı, bu haliyle de halka gösterilmesinde sakıncalı olduğu’ yazısı da dikkate alınarak, sinemanın başından ortalarına kadar Adana Valiliğince belirtildiği üzere işveren ‘işveren’ işçi ortasındaki sürtüşmeleri mübalağalı bir usulde yansıttığı, bunun yanında ismi geçen sendikanın ve diğer grev sahnelerinin sinemada görülmediği, sinemanın devamında ise dialogların maddeleri zedeleyici, küçümseyici bir devam ettiği görüldüğünden’ sinema yasaklanıyor.
Sansür düzenlemeleri
Bu bahisteki sansür düzenlemesi nasıl yapılmış?
Ali Karadoğan: Farklı yıllarda nizamname ya da tüzükler var, genel ahlak, güvenlik güçleri, şiddet/suç, din üzere çok sayıda başlıkların yanı sıra personellerden kelam eden elbette bir cümle yok fakat bunu söz eden sınıf başlığı daima bir yerlerde var. Daha evvel de vardı.
1977’deki Sinemaların ve Sinema Senaryolarının Denetlenmesi Hakkında Tüzük’te 18. Unsur içinde b fıkrası ‘Sınıf, din, mezhep, tarikat yahut ırk hengamesini körükleyen; devlet yahut ulus bütünlüğünü bozucu, bölücü, yıkıcı yahut ulusal duygulan incitici tesir yapan’ yapıtları yasaklar. Ya da 1983’teki tüzükte 19. Unsurun c fıkrası bu defa şöyle: ‘Devletin birkişi ya da zümre tarafından yönetilmesi ya da toplumsal bir sınıfın diğer toplumsal sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak yolunda propaganda yapan, bu amaçla bir devleti, bir partiyi, bir tüzel kişiliği, bir topluluğu ya da kişileri öven’.
Ayrı farklı fıkralardaki hususları 1986’daki Sinema Görüntü ve Müzik Yapıtlarının Denetlenmesi Hakkında Yönetmelikte tek bir husus içinde çok genel bir biçimde yazıldığını görürüz. Unsur 9 şöyledir: ‘Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, ulusal egemenlik, cumhuriyet, ulusal güvenlik, kamu düzeni, genel asayiş, kamu faydası, genel ahlak, genel sağlık açısından suç ve suça teşvik ögesini ihtiva eden, dış siyasete karşıt, ulusal kültür, örf ve adetlerimize uygun olmayan sinema, görüntü ve müzik yapıtlarının gösterilmesi ve icrasına müsaade verilmez’.
Zenginler-yoksullar hakkında ne çeşit örnekler var?
Ruken Öztürk: Çok sayıda karar var sınıfsal farkla güçlü olmak ya da fakir olmakla ya da parayla ilgili. Örneğin bir kalıp var, bir formda paranın zenginden alınıp fakirlere verilmesi daima itiraz nedeni oluyor.
‘Zenginlik ve fakirlik” kelamlarına sansür
1947’de Haydut Izdırabı isimli sinemada ‘soygunculuk suretiyle elde edilen paraların yoksul halka dağıtılması’ sahnelerinin çıkarılması istenirken 1972’de de Kadri Yurdatap’ın Ana’sında ‘Murat’ın ‘eşkıya olması ve zenginden alıp yoksula vermesinin’ çıkarılması’ isteniyor. Telli Turnam’da da birebir yıl yazılan kararda ‘Mehmet ve Sabah’ın Kamber Ağa’nın kervanını soyup yoksul köylülere dağıttığı sahnenin çıkarılması’” koşul olarak ileri sürülmüş. 1955’te Hayatımı Mahveden Kadın sinemasının kararında bir anne ‘oğluna mazisi hakkında bilgi verirken ‘baban yoksul olduğu için ona kaçtım’ usulündeki konuşmaların’ çıkarılması, 1958’de Yaprak Dökümü’nde ‘Ali Rıza’nın kızına ‘ben artık yoksul oldum, babalık hakkımı kaybettim’ sözünün çıkarılması istenmiş. Rogelio Gonzales’in Yedi Dağın Haydudu sinemasıyla ilgili 1957 tarihli kararda ‘18. asırda Meksika’da sınıf farkları dolayısı ile varlıklı zalimlerin yoksul halka yaptıkları zulümler ve yoksul halkın hürriyet ve aşktan yoksun edildiğ’ sözlerinin çıkarılması istenirken Beter isimli senaryoda 1958’de ‘fakirin yüzü soğuk olur’ sözünün çıkarılması ve tıpkı yıl Nejat Saydam’ın yazdığı Garip’le ilgili kararda ise ‘Zengin adam rolündeki Şakir’in mütecaviz hareketlerinin asıllı bir şekilde tadil olunduktan sonra’ yine incelenmesi isteniyor. Civan Ali isimli senaryoda bayan ve erkek karakter ortasında geçen ‘zenginlik ve fakirlik’ sözlerinin çıkarılması talep edilmiş. Suphi Kaner’in Aşk Arabası isimli senaryoda 1962’de ‘Suphi’nin söylediği: Lakin onun parası bütün kirleri örter cümlesiyle’, ‘Artık müsaade edin de muhitime döneyim cümlesinin de çıkarılması’ istenmiştir.
‘Namussuzlar milyonerlerdir’ kelamına sansür
Ali Karadoğan: Sahara’da 1960 tarihli kararda “-‘kızın küçük çocuğun babasına konutlarında iken söylediği ben yoksulum siz zenginsiniz bir ortada yaşayamayız sözünün çıkarılması’; Bazıları Sıcak Sever’de/Some Like it Hot ‘Filmin içinde geçen Tony Curtis’in telefonda Marilyn Monroe’ya söylediği ‘Fakir halk katmanları bütün kazançlarını bize yatırırlar’ cümlesinin çıkarılması’ istenmiştir. Tekrar Raj Kapoor’a ilişkin Dört Yüz Yirmi sineması için 1960’da yazılan kararda ‘Bombay’da namuslular sefalet çeker, namussuzlar milyonerdir’, ‘para için insanlık canavarlaşıyor’, ‘namus, haysiyet, şeref paraya satılıyor’ cümlelerinin çıkarılması istenmiştir. Birebir yazılan bir kararda da Karın Deşen Jak/Jack the Ripper için ‘filmde sınıf farkı, varlıklı ve yoksul halk sözlerinin kopyalarından da çıkarılması şartı ile halka gösterilmesinde bir mahzur olmadığı’ yazıyor. Koruyucu Şeytan’da da 1963’te ‘Fakir’ sözcüğünün ‘Zavallı’ diye değiştirilmesi isteniyor.
Güney’e sansür
1966’da yazılan kararda Yılmaz Güney’in Eşrefpaşalı’da Mıstık’ın söylediği: ‘Allah baba bitleri niçin icadetmiş?’ sözü ile Ayşe’nin buna cevaben söylediği: ‘Fakir kulları boş vakitlerinde kaşınıp, günah işlemesinler diye’ cümlesinin” çıkarılması istenmiştir. Ayrıyeten pek çok kararda da dilenmek ya da dilencilik sansüre uğramıştır. Örneğin 1960’larda yazılan Büyük Yemin sinemasının kararında ‘Caminin önünde el açıp dilenen dilenciye ilişkin sahnenin’ çıkarılması istenmiştir.
Araştırmanızda kararları yıllara ayırmışsınız. Bu tek parti periyodu ve Demokrat Parti periyodunu kapsayan kararlar var. Siyasal iktidarın değişmesinin izleri bu kararlarda görülüyor mu?
Ruken Öztürk: Kuşkusuz periyoda uygun anlatılar var, 1940’larda ya da 50’lerde yabancı ülkelerle bağlantılar, Türklükle ilgili kararlar, Naziler ya da Hitlerle ilgili farklı kararlar varken sonraki yıllarda yoğunluğu azalabiliyor lakin bir yandan da genel olarak Türkiye’deki muhafazakar iktidarların sürekliliğini görmek mümkün, örneğin 1940’larda da Türklük ve milliyetçi hislere ait karar var, 70’lerde de ‘Türkler yemekten evvel ellerini yıkarlar’ diye biraz evvel aktardık, Otobüs sinemasına yönelik sansür var. Defterlerin başlangıcında da sonunda da nüanslar değişse de misal kararlar görülebiliyor. Komünizm korkusu üzere ideolojik siyasal münasebetler ya da en çok gözlenen cinsellik, müstehcenlik, sevişme sahneleri üzere mevzular her vakit var. Eşcinselliğe dair imalar giderek açık kararlara dönüşmüş 80’lerde…
İsmi sansüre uğrayan sinemalar var mı?
Ali Karadoğan: Çok sayıda yapıtın ismi eser sahibinin talebiyle değiştiriliyor lakin vakit zaman heyetin da dayatması olabiliyor. Birtakım kararlarda isim değişikliğinin kaynağını göremiyoruz yani eser sahibi mi istedi, şura mu o denli istiyor bilmiyoruz. Birkaç örnek verelim. 1976’da yazılan bir kararda Şerif Gören’in İki Arkadaş/Darbe isimli sineması için, şura İki Arkadaş ismi yerine Darbe ismi ile gösterilmesi talebinin reddine çoğunlukla karar vermiş. 1985’te Abidik Gubidik isimli senaryonun ‘adının değiştirilmesi, argo isimlerin dışında Türkçe sözlerden oluşan bir isim verilmesi’ isteniyor. İki isim teklifiyle gelen yapıtların de denetlenmesinde kolaylık olsun diye tek isme indirilmesi isteniyor.
‘İdeolojik şiir olabilir’
Örneğin Aşk İksiri-İnsanları Seveceksin-Yaşamak Güzel Şey isimleriyle gelen bir senaryo için her bir üye farklı tercihini belirtmiş, karar olarak da eser sahibi hangisini istiyorsa onu kullanarak sinemaya çekmesine müsaade verilmiş. Safa Önal’a ilişkin Güneşe Gidenler’de ‘Senaryo isminin ideolojik mahiyetteki birtakım şiirlerle ilgisi olabileceği düşünülerek yeni bir isim getirilmesi’, tıpkı halde Direniş isimli senaryo için de yeni bir isim getirilmesi şartı ileri sürülmüş. Hatasız Kul Olmaz isimli senaryonun kararında da ‘Başka bir ismin getirilmesi’ isteniyor.
Zaman vakit erotik isimler de değiştirilmiştir. Piç Arkadaşım isimli ‘senaryonun isminin müstehcen olmayacak şekilde değiştirilmesi” talep ediliyor. Enseye Tokat-Masal Masal Matitas isimli senaryo için her iki isim de müstehcen bulunmuş, tıpkı formda Fırlamalar ismi de müstehcen olduğundan reddedilmiş.
‘Çanlar kimin için çalıyor’ sinemasına ret
Sansür kararlarında komünizmle ilgili sansür kararlarında iktidarların bu sistemden duydukları tasaları gözleniyor mu?
Ali Karadoğan: Elbette bilhassa Sovyetler Birliği ya da Rusya ile ilgili çok sayıda karar var. Absürd bir orak çekiç kıssası var, yabancı sinemacılar hesap pusulasına orak çekiç işareti çizmişler diye bir argüman ortaya atıyorlar. Komünizm korkusu, telaşı daima var. Komünizm propagandası yaptığı için Çanlar Kimin İçin Çalıyor sineması reddediliyor 1940’ların sonunda. ‘Yurdumuza yabancı ve milletimiz için ziyanlı ideoloji mücadelelerinin propagandasının ihtilal sahnelerini ve hareketlerini tasvir etmekle ulusal seciyemiz ve hislerimize ters olan bu sinemanın birebir vakitte Amerikan komünist gönüllülerinin propagandasını yaptığı’ üzere münasebetlerle redediliyor. 70’lerde de çokça münasebet yazılıyor bu mevzuda. Raj Kapoor’un Palyaço/Mera Naam Joker sinemasında ‘Lenin ve Rus bayrağının çıkarılması’ şartı yazılmış karara, karar tarihi 1982.
‘Bülent Ersoy’un başına gelenler örnek”
Darbelerin sansüre nasıl tesiri olmuş?
Ruken Öztürk: İşin ilginci ülke tarihi uzun mühlet darbeler tarihi olduğu için bariz bir ayrım yok, normalleşilen bir devri pek gözlemleyemedik. Olağanlaşma olsa bu kadar ağır ya da bir yandan absürd sansür kararı olmazdı. 12 Eylül’den birkaç gün evvel toplantı yapıyorlar, darbe oluyor, bir iki hafta orta veriliyor sonra çalışmaya kaldıkları yerden devam ediyorlar. Darbeden sonra Bülent Ersoy’un başına gelenler ve Acı Ekmek sinemasının uğradığı sansür de darbelerin tesirine, o zihniyete bir örnek olabilir.
’27 Mayıs savunuluyor’
Ali Karadoğan: Bu kararlardan Süper Durukan’a ilişkin Haramiler için ‘senaryonun, genel olarak 27 Mayıs 1960 ihtilalinden önceki siyasi iktidar mensuplarını ve yüksek mevkiler işgal eden askeri ve mülki devlet memurlarını ele almakta ve birçok yerlerde gerçeklere uymayan şekilde konuşturup canlandırılmaktadır. Senaryo, demokratik yolla kanunların himayesinde evvelce faaliyet göstermiş olanları tezyifkar sıfatlarla topyekûn kötüleyerek vatandaşlar ortasında hasımlık ve intikam hisleri doğuracak yahut tahrik edecek mahiyette söz ve sahneleri ihtiva etmektedir. Direnme hakkını kullanarak 27 Mayıs 1960 ihtilalini yapan Milletimizin bütün fertlerinin kıvançta yazgıda ve tasada ortak bölünmez bir bütün halinde ulusal şuur ve prensipler etrafında topladığı ve yurdumuzun ulusal güvenlik ve huzura muhtaçlığı olduğu bir devrede ismi geçen senaryonun sinema haline intikalini’ yasaklıyorlar. Bu kararda 27 Mayıs’ın savunulduğunu görüyoruz.
Sansürden geçen ‘Karanlıkta Uyananlar’
Bu sansürlerin aşıldığı örnekler var mı?
Ruken Öztürk: Birçok eser senaryo evresinden sinemaya kadar tekraren konseylerin önüne gelebiliyor, tekrar tekrar bedellendiriliyor, bazen komitelerdeki üyeler değişiyor, müzakere ediliyor. Birtakım üyeler daha liberal, kimileri çok katı. Bazen çabucak ikinci denetlemede eser sansürü geçiyor, bazen tekraren gidip geldiği oluyor. Örneğin Karanlıkta Uyananlar’dan kelam ettik, koşullu kabul ediliyor tekrar denetleniyor, sonunda sansürden geçiyor. Dinamik bir süreç bu.
Filmleri sansürlenin genç jenerasyonların da tanıdığı oyuncu ve direktörler var mı? Örneğin Türkan Şoray, Cüneyt Arkın, Yılmaz Güney, Tarık Akan üzere isimlerin sinemaları sansürlenmiş mi?
Ali Karadoğan: Çoklukla karakter ismi değil oyuncu ismiyle anıyor sansür konseyi yapıtı anlatırken. Daha evvel Cüneyt Arkın sinemalarından kelam ettik örneğin. Yavuz Özkan’ın Maden
‘Şoray’ın söylediği türküye sansür’
Sürtük sinemasında 1965 tarihli kararda jenerikte Türkan Şoray tarafından söylenen ‘Mış Mış’ türküsünün çıkarılması, 1971’de Asrın Kadını’nda ‘Tarık’ın Türkan’a kumar oynamasına, öğrenmesine ön ayak olması sahnesinin çıkarılması ve Tarık’ın polis şerefine yakışacak şekilde hareket etmesi’, 1972’de Çile’de ‘Dağ meskeninde zelzeleden önce Türkan Şoray’ın bası örtülü olarak Allahtan ikisinin de birlikte ölmelerini yalvardığı sahnenin çıkarılması’ istenir.
‘Şoray’ın senaryosu da sansüre uğradı’
Türkan Şoray’ın senaryosunu yazdığı Bodrum Hakimi Masalı’nda 1975’deki kararda ‘hakim Mefaret’in asılma sahnesine yer verilmeyip, sanıkların mahkemesinde, hakim ve savcı tarafından sadece öldürüldüğünün ‘öldürüldü’ denmesi şeklinde belirtilmesi’ istenmiştir, ki bu sineması Şoray yönetecektir. Yılmaz Güney de sansüre çok uğramış oyuncu, senarist, direktörlerden. Arkadaş için “Semra’nın söylediği ‘Sınıf açısından bak olaylara’ sözünün ve ‘Melike ile Azem ortasında geçen konuşmaların tümünün’ çıkarılması isteniyor. Eşrefpaşalı’da bir karakterin söylediği ‘Çünkü Amerika bizim dostumuz’ ve ‘İngilizce bilmek, aklı başında her vatandaşımızın memleket borcudur, değil mi?’ kelamlarının çıkarılması isteniyor. Ağıt sinemasında ‘Doktor Hanım’ın Yılmaz Güney’in vücudundan kurşunu çıkarırken daima bir ağızdan şarkı söylenme sahnesinin çıkarılması’ da istenmiştir. Çok sayıda farklı mevzularda sansür var Güney’le ilgili. Sinemanın manzara kalitesiyle ilgili münasebetlerden sahnelerdeki müstehcenliğe kadar. Sinemanın eskimesi, yıpranmış görüntü ve sesi, gözleri bozacak şekilde çizik olduğu, sık sık kopukluklar olduğu üzere münasebetleri çok görüyoruz 80’lerde.
Ruken Öztürk: ‘Diskotekte varlıklı çocuklarının yoksul olarak görünen veznedar rolündeki Cüneyt Arkın’la olan alay sahnesi ideolojik görüldüğünden çıkarılması’ İki Arkadaş/Darbe sinemasının 76 tarihli kararında yazıyor. Birçok sinemasında de Cüneyt Arkın’ın şiddet sahnelerinin çıkarılması isteniyor.
Mavi Boncuk da sansüre uğramış
Mavi Boncuk sinemasına ilişkin kararda ‘Tarık Akan’ın Emel Sayın’a, Kemal Sunal’ı kastederek söylediği ‘Yalova da doğduğu için kaymakam diyoruz’ sözüne de itiraz edilmiştir. Yeniden 70’lerde Çapkın Hırsız sinemasının kararında ‘Necla Nazır’ın nişanlısı polis şefinden ayrılmasının nedeni olarak polisin vatandaşlara işkence yaptığını belirten; otobüste Tarık Akan’ın gazete göstermesi üzerine polisleri ima ederek Necla Nazır’ın söylediği ‘onların da kız kardeşleri yok mu’ sözünün ve gazetede tefrika halinde çıkıp kesilmiş olan ‘ben bir işkenceci idim’ eski polis sözü ile gazete kuponlarını gösteren sahnenin, Tarık Akan’ın Necla Nazır’a nişanlısını ima ederek ‘sana uzanan elleri kanlı olacaktı’ cümlesinin’ çıkarılması isteniyor.
Sürü ‘Ulusun bütünlüğünü bozucu nitelikte’ bulunmuş
Ali Karadoğan: Yılmaz Güney’in yazdığı Zeki Ökten’in yönettiği Sürü sineması hakkında 1981’de çıkan kararla bitirelim, yoksa örnek çok. ‘Filmin bütünüyle kamu düzeni ve genel ahlaka ters, ulusal bütünlüğü bozucu nitelikte olduğu’ saptanmış ve birçok fıkraya dayanarak gösterilmesi yasaklanmıştır.
