DEKOSİM Ulusal Deniz Araştırmaları Altyapı Merkezi Projesi ve TÜBİTAK BİDEB Öncü Araştırmacılar Programı tarafından da desteklenen, Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ÇED Müsaade ve Kontrol Genel Müdürlüğünün ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü uyumunda, 2017’den bu yana yürüttüğü Marmara Denizi Bütünleşik Modelleme Sistemi (MARMOD) Projesi kapsamında, Marmara Denizi’ndeki çalışmalar devam ediyor.
Marmara Denizi’nde mart ayı prestijiyle yeni seferine çıkan Bilim-2 Gemisi’nde araştırmalar yürüten ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsünde vazifeli bilim insanları, İstanbul ve Çanakkale boğazları dahil 110 başka istasyondan CTD aygıtıyla aldıkları numuneleri, geminin laboratuvarında tahlil ediyor.
Analizler sonucunda da Marmara Denizi’ndeki kirlilik, tuzluluk, sıcaklık, klorofil, fitoplankton, zooplankton, oksijen ve ışık ölçüsü ile bulanıklığın nedenlerine ait bilgiler data havuzunda toplanıyor.
7 gün 24 saat süren sefer sırasında yapılan araştırma ve tahliller, Marmara Denizi’nin son durumunu gözler önüne seriyor.
‘Marmara Denizi’nde şu an müsilaj yok’
Geçen yıl eylül ayında yaptıkları seferde müsilajın neredeyse kalmadığını ancak karşılığında bir oksijen faturası bıraktığını bulduklarını aktaran Mustafa Yücel, “2021 yılını bu halde kapatmıştık. Mart ayı prestijiyle Marmara’ya Bilim-2 gemimiz ile geri döndük. Maksadımız MARMOD Projemiz çerçevesinde bilhassa mevsimsel olarak Marmara’daki oksijen durumunu ve bunun salınımlarını gözlemlemek. Bu proje için buradayız lakin bu yılın şöyle bir farkı var. TÜBİTAK takviyeli 4 projemiz vasıtasıyla da buradayız. Bu projeler Özel Müsilaj Daveti kapsamında desteklenmiş projelerdir. Bu 5 proje kapsamında çok çok ağır geçen bir örnekleme programıyla bu seferimizi sürdürüyoruz.” diye konuştu.
Bu son seferde elde ettikleri datalara ait bilgi veren Yücel, kelamlarına şöyle devam etti:
“Bir hafta evvel Çanakkale Boğazı’na giriş yaptık. İzmit Körfezi hariç 110 istasyondan 90’ını tamamladık. Şu an 45C dediğimiz Marmara’nın en derin yerlerinden Çınarcık Çukuru’ndayız. Burası 50-60 yıldır çeşitli kurumların da gözlemlediği uzun periyotlu izleme istasyonu aslında. Marmara’nın uzun devirli değişimlerini bu lokasyondan öğrendik, öğrenmeye devam ediyoruz.
İlk bulgularımız şu istikamette; her şeyden evvel şunu söyleyebiliriz rahatlıkla, Marmara Denizi’nde şu an müsilaj yok. Müsilajın başladığına dair rastgele bir işaret de yok. Bunu 90 istasyon özelinde rahatlıkla söyleyebiliriz. Bunu nasıl anladık? Denizin içindeki bulanıklığı, çeşitli parametreleri ölçen sensörlerimiz var. Bununla da yetinmiyoruz. Denizin içinden özel ağlar ile geçtiğimiz yıl topladığımız üzere yeniden müsilaj toplamaya çalıştık lakin bu tarafta bir bulguya rastlamadık. Daha çok denizanaları, birtakım küçük balık larvaları üzere sayıca çok da fazla olmayan, Marmara’nın çok da güçlü bir hayata mesken sahipliği yapmadığını gösteren lakin müsilaj izi de göstermeyen örneklere sahip olduk.”
‘Balığın girebileceği deniz düzeyi 25-35 metre sonuna dayanmış durumda’
Bunlardan daha da değerlisinin, şu ana kadar yaptıkları örneklemeler sonucunda oksijen yetersizliğinin ortaya çıkması olduğunu aktaran Doç. Dr. Mustafa Yücel, “Çanakkale Boğazı’ndan doğuya hakikat, yani Çınarcık Çukuru’na yaklaştığımızda giderek azalan bir oksijen dünyası bizi karşılıyor artık Marmara’da. Çanakkale Boğazı’ndan, bilhassa Akdeniz’den o derin suyla gelen oksijen maalesef buraya geldiğinde çoktan bitmiş oluyor.” dedi.
Oksijen azlığının yarattığı tehlikeye değinen Yücel, “Bir balığı düşünün, hepimizin sofralarına konuk olan değerli bir besin ve dünyadaki biyoçeşitliliğin kıymetli bir ögesi balıklar. Bunların yaşaması için gereken en az oksijen düzeyi var. Marmara’da 1950’lerde şu an bulunduğumuz en derin noktaya kadar (1200 metre) oksijen vardı. Orada dalabilen, ömür süren bir balık tipi oraya girebiliyordu. 2022 yılı prestijiyle bir balığın girebileceği deniz düzeyi 25-35 metre sonuna dayanmış durumda. Bu, geçen yaz ve eylül sonunda 22-25 metreye çıkıyor mevsimsel salınımlar prestijiyle, artık kış ayındayız, tekrar 32-35 metre. Bu iki aralık ortasında şu an salındığını bilhassa MARMOD Projesi seferlerinde bulduk son 2 yılda. 1200 metrelerden, 25-35 metreye oksijensizlik hududu yükselmiş durumda.” değerlendirmesinde bulundu.
‘Marmara’da oksijenin harcandığı yerler, oksijenin sağlandığı kaynakların çok çok üzerinde’
Oksijensizliği tetikleyen faktörleri anlatan Mustafa Yücel, şu bilgileri aktardı:
“Denizdeki oksijen dağılımı bir istikrarın sonucu. Oksijen her şeyden evvel denizde üretiliyor. Bunu ne üretiyor? Alg dediğimiz birden fazla mikroskobik olan canlılar, fotosentez yaparak kendileri büyüyorlar, oksijeni de bir yan eser olarak üretiyorlar. İkincisi, atmosferden denize karışıyor, üçüncüsü de Akdeniz üzere derin akıntılarınız varsa, onlar derinlere oksijen getiriyor. Bunlar oksijen bütçemizin girdileri, bir de çıktıları var. Nasıl biz teneffüs yaparken oksijen harcıyorsak, denizde de bizim üzere teneffüs yapan canlılar var. Bunlar oksijeni kullanarak, çeşitli ‘yemek moleküllerini’ parçalıyorlar. Bunlar da oksijen tüketiyor. Bu oksijen girdileri, oksijen çıktılarını dengelemezse sizin sisteminizde oksijen sorunu başlıyor.
Şu an Marmara’da oksijenin harcandığı yerler, oksijenin sağlandığı kaynakların çok çok üzerinde. Bunun sebebi, denizin içindeki organik moleküllerin çok çok artmış olması. Bunun ana nedeni de tekrar biyolojik kaynaklı, çok azot ve fosfor sisteme girdiğinden, bunlar bilhassa ilkbahar ve yaz aylarında ışıkla birleştiğinde biyolojik üretime sebep oluyor. Bu da daha fazla oksijen tüketimi demek. Marmara şu an bu kısır döngüye girmiş durumda. Bu besin fazlası nedeniyle, azot, fosfor fazlası nedeniyle sistemin kaldıramayacağı kadar çok fazla yemek üretiliyor.”
‘Azalan oksijen düzeyi “alarm zillerinin çalmasına yetmeli’
Geçen yıl yaşanan müsilaj patlamasının bunun uç bir örneği olduğunu belirten Doç. Dr. Yücel, “Bu fazla besin yükünün yarattığı bir semptomdu. Bir komaya girdi Marmara Denizi. Artık çıkmış görünüyor o komadan ancak hala tekrar o komaya sokacak şartlar devam ediyor. Nedir bu şartlar? Azot, fosfor hala çok fazla. Oksijen eski makûs şartlarını koruyor. Hasebiyle sistem, oksijeni net olarak tüketen bir sistem olarak karşımızda duruyor.” dedi.
Oksijen azlığının Marmara için çok büyük bir sorun olduğunu vurgulayan Yücel, “Çeşitli kurumlardaki ve kendi üniversitemdeki çeşitli araştırmacılar, dünyanın birçok yerinde emsal sistemle çalışmış durumda. Marmara Denizi onlardan bile daha oksijensiz. Birinci 25-30 metreden sonra bir balığın giremediği bir deniz, dünyada neredeyse yok. Karadeniz oksijensiz olmasıyla ünlüdür, orada bile bu kritik derinlik 80-100 metredir. Marmara’da 25-35 metreye dayanmış durumda. Münasebetiyle artık yüzeydeki balıkçılığı ya da çeşitli ekonomik aktiviteyi destekleyecek o su hacmi, oraya sıkışmış durumda. Bu özelliği ile dünyada tek ve bu bile esasen alarm zillerinin çalmasına yetmeli. Müsilaj, biraz da bu sorunun tahlilini hızlandırabilir. Zira müsilaj için açıklanan aksiyon planı, az evvel bahsettiğim fazla azot, fosfor yüklerini kesme tarafında. Ana maksadı bunları en az yüzde 40-50 kesmek.” diye konuştu.
Müsilaj Hareket Planı’nın bilimsel bulguları kullanan bir aksiyon planı olduğunu düşündüklerini lisana getiren Mustafa Yücel, bilhassa yük azaltım önlemleri birinci evrede devreye alındığında, denizin yavaş yavaş toparlandığının görüleceğini söyledi.
Müsilajın görülme ihtimalinin olduğunu ve gelecek yıllarda da daima olacağını söz eden Yücel, şunları kaydetti:
“Müsilajı oluşturan ana şartlar nedir? Fazla besin yükü, yani azot, fosfor yükü. Öteki şartlar nedir? Azalmış bir biyoçeşitlilik, denizin zati canlılık açısından yoksul olması. Vakit zaman yüzey sularının durgunlaşabilmesi ve birdenbire ısınabilmesi. Bütün bu faktörler Marmara Denizi’ni müsilaj için uygun kılıyor. Bu açıdan bakıldığında evet müsilaj haftaya da başlayabilir, bir ay sonra da başlayabilir. Bilhassa önümüzdeki haftalar kritik. Şu an denizin en soğuk olduğu evredeyiz. Önümüzdeki haftalarda ısındığını, tahminen sakinleştiğini göreceğiz. Bu da olağan ki müsilaj riskini beraberinde getirecek. Geçen yıl bu aylarda müsilaj her yeri kaplamıştı, şu an bu türlü bir durum muhakkak yok. Aldığımız örneklerde, küçük ölçekte de olsa izine rastlamadık.”
